Aktywność fizyczna u chorych na cukrzycę

 

Otyłość, brak aktywności fizycznej i niewłaściwa dieta to główne przyczyny dla których rośnie ilość osób chorych na cukrzycę. Statystyki podają, że każdego dnia diagnozuje się około tysiąc nowych przypadków zachorowania na tą chorobę, dlatego też cukrzyca została zaliczona przez ONZ do epidemii XXI wieku, pomimo, iż nie jest chorobą zakaźną. 

 

Ruch ma też bardzo duże znaczenie w przypadku osób chorych na cukrzycę. Każdy bardziej intensywny ruch naszego ciała powoduje zużycie glukozy znajdującej się w organizmie, a tym samym wpływa na jej wahania i stężenie we krwi. Regularne ćwiczenia fizyczne pozytywnie wpływają na przemianę glukozy w naszym organizmie. Żaden lek nie zmniejsza tak bardzo insulinooporności, jak regularna aktywność fizyczna. Należy pamiętać, że dzięki regularnym ćwiczeniom gimnastycznym poprawia się nasze samopoczucie, a tym samym jakość naszego życia. To, jak funkcjonujemy w pracy, w domu, jak śpimy, wypoczywamy, jest wynikiem naszego stanu zdrowia i ogólnej kondycji psychomotorycznej naszego organizmu.

U diabetyków, tak jak u osób zdrowych, dochodzi do zmian stężenia cukru we krwi zależnie od intensywności i czasu trwania wysiłku fizycznego. Reakcje te są jednak różne:

• w przypadku pacjentów ze znacznym niedoborem insuliny obserwuje się wysoki cukier po wysiłku fizycznym. Jest to spowodowane nasileniem wytwarzania glukozy i może prowadzić do wystąpienia hiperglikemii (stan, w którym poziom glukozy we krwi wzrasta powyżej 140 mg/dl),
• w przypadku pacjentów leczonych insuliną lub niektórymi doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi obserwuje się spadek cukru po wysiłku. Dlatego po wysiłku fizycznym oraz podczas długotrwałych ćwiczeń może dojść do hipoglikemii (stan, w którym poziom glukozy we krwi spada poniżej 70 mg/dl).

Jaka forma aktywności fizycznej jest najlepsza dla diabetyka?

Pacjentów z cukrzycą obowiązują te same zalecenia, co osoby zdrowe - powinni oni poświęcać aktywności fizycznej minimum 150 minut tygodniowo. Warto podkreślić, że są to wartości minimalne - jeśli czujesz, że jesteś w stanie więcej czasu poświęcić na ćwiczenia, tym lepiej wpłynie to na jego zdrowie. 

Diabetyk powinien regularnie (najlepiej codziennie, przez 30-40 minut) podejmować aktywność fizyczną dopasowaną do jego własnych preferencji i możliwości. Dla pacjentów z cukrzycą najkorzystniejsze jest wykonywanie ćwiczeń o umiarkowanej intensywności, to znaczy takich, podczas których oddech i praca serca są przyspieszone, ale pacjent jest w stanie mówić pełnymi zdaniami. Osoby z cukrzycą powinny przede wszystkim wykonywać ćwiczenia wytrzymałościowe (tlenowe=aerobowe), podczas których oddech i praca serca są szybkie, co sprawia, że więcej tlenu dociera do pracujących mięśni. Tego rodzaju aktywności najefektywniej pozwalają obniżyć poziom cukru we krwi na dłuższą metę. Do ćwiczeń tlenowych, czyli aerobowych, zaliczamy między innymi:

• pływanie,
• jazdę na rowerze,
• bieganie,
• szybki marsz,
• nordic walking,
• taniec.

Dawniej w środowisku diabetologicznym panowało przekonanie, że pacjenci z cukrzycą powinni wykonywać jedynie ćwiczenia wytrzymałościowe. Niedawne badania wykazały jednak, że ćwiczenia oporowe, czyli polegające na pokonywaniu pewnego oporu, jak np. pchanie lub ciągnięcie, są równie korzystne dla diabetyków. Tego rodzaju ćwiczenia bardzo pozytywnie wpływają na wzmocnienie mięśni i kości. Powinny stanowić one uzupełnienie treningu wytrzymałościowego (tlenowego) i być praktykowane 2-3 razy w tygodniu. 

Aktywność fizyczna każdorazowo powinna być poprzedzona rozgrzewką, która minimalizuje ryzyko wystąpienia kontuzji. Zadaniem rozgrzewki jest także przygotowanie mięśni, serca oraz płuc do stopniowego narastania intensywności wysiłku. Na zakończenie zaleca się wykonywanie przez 5-10 minut ćwiczeń rozciągających, tak aby częstość pracy serca zwolniła i wróciła do wartości sprzed wysiłku. 

Praktyczne wskazówki dotyczące bezpiecznego podejmowania aktywności fizycznej w cukrzycy typu 1

Przed rozpoczęciem aktywności fizycznej pacjent z cukrzycą typu 1 powinien zostać odpowiednio przeszkolony w zakresie samokontroli poziomu cukru we krwi i ewentualnej modyfikacji dawek insuliny w zależności od wskazań glukometru (aparatu do mierzenia cukru). W celu zminimalizowania ryzyka wystąpienia potencjalnych zagrożeń, diabetyk powinien przestrzegać następujących zasad:

• chory powinien kontrolować poziom cukru we krwi przed wysiłkiem fizycznym, w jego trakcie i przez kilka godzin po zakończeniu. Jest to ważne, ponieważ niedocukrzenie może wystąpić nawet wiele godzin po zakończeniu wysiłku,
• przyjąć dodatkowe węglowodany (produkty bogate w cukier) przed wysiłkiem i co godzinę podczas wysiłku, a także po jego zakończeniu - zwłaszcza, jeśli wysiłek trwał dłużej,
• diabetyk nie powinien wstrzykiwać insuliny w okolice ciała szczególnie intensywnie uczestniczące w wysiłku fizycznym np. w udo w przypadku biegania. Zalecenie to wynika z tego, że wysiłek powoduje szybsze bicie serca oraz zwiększony przepływ krwi w danym obszarze, przez co może dojść do szybszego wchłonięcia insuliny i wystąpienia nagłego niedocukrzenia,
• przed wysiłkiem pacjent powinien zmniejszyć dawkę insuliny nawet o 30-50% względem dawki standardowej - stopień zmniejszenia dawki jest uzależniony od rodzaju wysiłku i wartości cukru we krwi przed wysiłkiem,
• jeżeli poziom cukru we krwi zmierzony przed wysiłkiem fizycznym wynosi >250 mg/dl, wówczas chory powinien oznaczyć ciała ketonowe w moczu np. przy pomocy testu paskowego. Jeżeli test paskowy wykaże obecność ciał ketonowych, wówczas pacjent nie powinien podejmować aktywności fizycznej - bardzo intensywny wysiłek może podwyższać poziom cukru we krwi oraz nasilać tworzenie ciał ketonowych, co jest niebezpieczne dla zdrowia pacjenta. 

*ciała ketonowe - substancje będące produktami przemian tłuszczów. Ich obecność w moczu u chorych na cukrzycę wynika z nieprawidłowego metabolizmu cukrów, na skutek którego organizm zaczyna czerpać energię ze spalania tłuszczów, w wyniku którego powstają ciała ketonowe. Nadmiar ciał ketonowych u osób z cukrzycą może prowadzić do groźnej dla życia kwasicy ketonowej, która znacznie częściej jest spotykana u pacjentów z cukrzycą typu 1. 

Cukrzyca typu 2 a sport

Systematyczny wysiłek fizyczny jest jedną z podstawowych metod leczenia cukrzycy typu 2 - dzięki regularnemu podejmowaniu aktywności fizycznej pacjent z cukrzycą typu 2 nie tylko jest lżejszy, lepiej się czuje i ma więcej energii, ale również często zmniejsza się jego zapotrzebowanie na insulinę, co po konsultacji lekarskiej pozwala zredukować dawkę wstrzykiwanego leku. 

U pacjentów z cukrzycą typu 2 leczonych za pomocą diety lub doustnych leków przeciwcukrzycowych istnieje małe ryzyko wystąpienia nagłego spadku poziomu cukru podczas wysiłku. Chorzy leczeni insuliną powinni przestrzegać tych samych zasad okołotreningowych, co opisani powyżej pacjenci z cukrzycą typu 1. Jeżeli u pacjentów z cukrzycą typu 2 oznaczony przed wysiłkiem poziom cukru przekracza >300 mg/dl, a test paskowy wykazuje obecność ciał ketonowych w moczu, chory wówczas powinien powstrzymać się od aktywności fizycznej.

 

Jakie zagrożenia mogą wynikać z uprawiania sportu przy współistniejącej cukrzycy?

Diabetyk ze względu na swoją chorobę musi zachować ostrożność i odpowiednio przygotować się do uprawiania sportu. Powinien on pamiętać, że:

• najważniejszym i najczęstszym zagrożeniem związanym z uprawianiem sportu przez pacjentów z cukrzycą jest nagły spadek poziomu cukru we krwi, czyli hipoglikemia (niedocukrzenie). Objawy niedocukrzenia mogą obejmować uczucie głodu, pocenie się, przyspieszone bicie serca, zawroty i ból głowy. Na szczęście istnieją sposoby, dzięki którym pacjent może zapobiegać wystąpieniu spadku cukru we krwi podczas wysiłku. Jednym z nich są specjalne słodkie przekąski dedykowane diabetykom, które w sytuacji nagłego niedocukrzenia mogą uratować im życie. Produkty te mogą mieć formę:

- poręcznych pastylek,

- płynnych preparatów z glukozą, gotowych do picia,

- smakowych żeli energetycznych, które dedykowane są zwłaszcza pacjentom uprawiającym sporty wytrzymałościowe.   

Warto, aby każdy pacjent z cukrzycą typu 1 zawsze miał przy sobie którąś z tych bogatych w łatwo przyswajalny cukier przekąsek.  

• spożycie alkoholu może zwiększać ryzyko występowania nagłego niedocukrzenia po wysiłku - po spożyciu jakiegokolwiek alkoholu pacjent z cukrzycą nie powinien podejmować wysiłku fizycznego;
• niedopasowane, niewygodne obuwie sportowe może powodować powstawanie ran, odcisków i pęcherzy, które bardzo ciężko i długo się leczą. Pacjent powinien ćwiczyć jedynie we wcześniej sprawdzonym, wygodnym obuwiu, gdyż często współistniejące z cukrzycą zaburzenia czucia w obrębie stóp mogą powodować, że chory nawet nie zauważy uszkodzenia stóp po treningu. Po każdej aktywności sportowej pacjent powinien dokładnie oglądać swoje stopy pod kątem ewentualnych obrażeń.

Osoba chorująca na cukrzycę nigdy nie powinna rozpoczynać aktywności fizycznej na czczo, gdyż jest to niebezpieczne ze względu na ryzyko wystąpienia nagłego niedocukrzenia. Ćwiczeń nie należy rozpoczynać również bezpośrednio po posiłku, mając pełny żołądek. Najlepiej rozpoczynać ćwiczenia około 1,5-2 h po posiłku zawierającym cukry złożone. Diabetycy uprawiający sport powinni także nosić specjalne opaski na rękę, informujące o tym, że chorują na cukrzycę, wraz z określeniem jej typu (1 lub 2). 

 

W jakich sytuacjach pacjent z cukrzycą nie powinien podejmować wysiłku fizycznego?

Osoba chorująca na cukrzycę nie powinna podejmować aktywności fizycznej w następujących przypadkach:

• podczas złego samopoczucia oraz infekcji, zwłaszcza przebiegającej z gorączką,
• gdy u pacjentów z cukrzycą typu 1, cukier mierzony przed wysiłkiem przekracza >250 mg/dl i w moczu obecne są ciała ketonowe oraz gdy u chorych z cukrzycą typu 2 poziom cukru przekracza 300 mg/dl,
• jeżeli poziom cukru zmierzony przed wysiłkiem wynosi poniżej 100 mg/dl - należy wówczas przyjąć dodatkową porcję cukrów prostych,
• podczas ostrych stanów chorobowych, takich jak zawał serca, niewyrównane nadciśnienie tętnicze, niekontrolowane zaburzenia rytmu serca. 

 

Kiedy absolutnie nie wolno ćwiczyć w cukrzycy?

Bezwzględnymi przeciwwskazaniami do wysiłku fizycznego są: niestabilna choroba wieńcowa, zdekompensowana niewydolność serca, niewydolność układu oddechowego, nieskutecznie leczone nadciśnienie tętnicze, tachykardia spoczynkowa, ciężkie zaburzenia rytmu serca i przewodnictwa, tętniak serca i aorty, zapalenie mięśnia sercowego i osierdzia, otyłość powyżej 160% należnej masy ciała, aktywny proces zapalny, incydenty zakrzepowo-zatorowe.

 

 

Żródło:

• American Diabetes Association. Standards of Medical Care in Diabetes – 2018. Diabetes Care 2018;41(Suppl. 1):S1-S159,
• Gawrecki A., Naskręt D.  Zozulińska-Ziółkiewicz D. Sport a cukrzyca typu 1. Diabetologia Praktyczna. 2011; 12,
• Guidelines on the management of diabetic patients. A position of Diabetes Poland 2019.